DİABLO VE BENZERİ OYUNLARDAKİ "GOLEM"İN İBRANİ KÖKLERİ
Gotik korku romanı Frankenştayn bir bilim insanının tanrı rolünü üstlenerek bir canlı yaratmaya
çalışmasını işler. Yarattığı şey bir bakıma Golem'dir ve benzer hikayeler Yahudi geleneğinde de vardır. Ancak tabi ki bazı keskin farklılıklar içerirler. Örneğin Frankenştayn adlı canavar kadavra ve vücut parçalarının karışımından
yaratılmış olarak tasvir edilirken Golem'in kilden yapıldığı söylenir. Ek
olarak Frankenstein canavarına hayat veren araç bilim iken Golem'e hayat veren araç mistik yollardır.
Frankenştayn romanına ilham veren şey eski Avrupa'da kadavra ticaretinin artması hatta karaborsaya düşmesi midir yoksa Yahudi söylencelerindeki Golem midir bilinmez. Ama Diablo gibi birçok oyundaki Golem adlı yaratıklar doğrudan Yahudi efsanelerindeki Golemden alınmış, esinlenilmiştir. Diablo oynamış biriyseniz kil, demir ve et parçalarından Golem yaratan Nekromansi büyücü sınıfına zaten yabancı değilsiniz demektir.
Şimdi golemin ne olduğuna bakalım.
Golem sözcüğü İbrânîce'de "şekilsiz kütle" veya "bitmemiş madde" anlamlarına
gelir.
Bir Talmud efsanesine göre Adem yaratıldığında 12 saat boyunca bir Golem (גולם) halinde, ruhsuz bir beden olarak beklemiştir. Başka bir efsanede Yeremya adlı
peygamberin bir Golem yaptığı söylenir. [1]
MS. 400 dolaylarında yani Talmudik dönemde yazılan bir midraş* olan Bereşit Rabbah'da şöyle bir anlatı vardır: Tanrı ilk insanı bir tarafı erkek bir tarafı kadın olacak şekilde çift yönlü (androjen X androgonis) yaratır. Daha sonra onu testereyle ikiye bölerek her iki parçasının da sırt bölümlerini yapar. Dolayısıyla Havva Adem'in diğer yüzü, başka bir yanıdır. Bu yüzden Havva'nın Adem'in kaburgasından değil de "yanından" yaratıldığını anlatır. Burada Tanrı'nın yarattığı "Adem Harişon" yani "İlk İnsan Adem" bir golemdir. Daha sonra Tanrı ona can verir. [2]
* Midraş Tevrat'ı açıklamak için yazılan metinlerdir. Yani İslam'daki tefsir ile aynı şeydir.
Oldukça geç dönem midraşlarından biri olan Tehillim'de (1050-1450) ilk insan olan Adem'in Şabat arifesinde yani Cuma günü yaratıldığı yazar. Anlatıya göre Tanrı ilk saatte Adem'i sadece zihninde tasarlar. İkinci saatte melekler ile birlikte onu şekillendirir. Üçüncü saatte tozu toplanır. Dördüncü saatte uzuvları şekillenir. Beşinci saatte bir golem olarak yaratılır. Altıncı saatte üzerine derisi giydirilir. Yedinci saatte ruhu üflenir ve sekizinci saatte canlanarak ayakları üzerinde durur. [3]
Sözlü Tora'nın öğretilerini anlatan Yahudi bilginlere atıfta bulunan Amorayim'de 280 ile 352 yılları arasında yaşamış Babilli bir haham olan Rava'nın* kutsal güçleri kullanarak bir golem yarattığı yazar. Bu golemi başka bir hahamın huzuruna gönderir. Fakat golem onunla konuşan hahama cevap vermeyince haham "Sen grubun üyelerinden biri olan bilgelerden biri tarafından yaratıldın. Tozuna geri dön" diye emreder. [4]
* 4. nesil Amorayim hahamıdır. 320-350 aralığı 4. nesildir.
Yani golem yaratma hakkındaki anlatı ve inanışların kökeni Talmud'a ve erken dönem kabalistik fikirlere dayanır. Talmud ve kabalistik metinler ezoterik bilgiye sahip erdemli kişilerin inorganik maddeleri kullanarak yapay bir insan yaratabileceği, böylece tanrıyı taklit edebilecekleri fikrini doğurmuşlardı.
Kimileri Golemlerin yaratılmasına
ilişkin efsanelerin yalnızca sembolik olduğuna ve bir kişinin
ruhsal uyanışına atıfta bulunduğuna inansa da Golem hikayelerini farklı yorumlayan ve bu tür yaratıklar yaratmanın
mümkün olduğuna inanan insanlar da vardı.
Ortaçağ Yahudi mistikleri yaratma konusuna ilgi duyuyorlardı. 20'li yaşlarında iken İspanya'dan İsrail'e doğru yola çıkan 1240 doğumlu Avram Ebulafia kabalistik yazılar yazmıştı. Fransız Yahudi kökenli bir 13. yüzyıl metni olan "Sözde Sa'adyah (Pseudo-Sa'adyah)" adlı yazın mistik yaratım yöntemlerini anlatıyordu.
Yaratılış veya Oluşum Kitabı anlamına gelen Sefer Yetzirah hakkında yazan birkaç kişi, örneğin Alman Haham El'azar (yaklaşık 1165-1230) Golem yaratma talimatlarının nasıl
yerine getirilmesi gerektiği konusunda açıklamalar sunmuşlardı. Açıklamalarında genellikle ilk olarak Golem'in insanı andıran bir şekle büründürülmesi gerektiği yazıyordu.
Golem'e hayat vermek için anlatılan birkaç yol vardı. Bu
yollardan birine göre Golem'i yaratacak kişi İbrânî alfabesindeki harflerin bir
kombinasyonunu ve Tanrı'nın gizli adını söylerken yarattığı Golem'in etrafında
yürümeli veya dans etmeliydi.
Başka bir varyantta bir araya gelerek 'gerçek-doğruluk' anlamlarına gelen "emet (אמת)" kelimesini oluşturan alef, mem ve tav harflerinin Golem'in alnına yazılması gerekiyordu. Böylece Golem canlanacaktı.
Golem'in canlanabilmesinin üçüncü yolu ise bir parşömene Tanrı'nın adını
yazmak ve onu Golem'in koluna veya ağzına yapıştırmaktı. Yani Tanrı'nın adı cansız bir varlığa yaşam vermeyi sağlıyordu.
Bir canlı yaratmak ve üzerinde hakimiyet kurabilmek için üzerine sözcükler yazmak veya isim koymak şarttı. Çünkü eski insanın düşünce sisteminde isim koymak "yasa koymak" demekti.
El'azar'ın Golem Yaratma Tarifi
Haham El'azar'ın Golem yaratma aşamalarına dair anlatısı kısaca şöyle idi. Dağlardaki bâkir toprağı saf suyla yoğurduktan sonra ilk olarak Golem'in baş ve gövdesini şekillendireceksin. Sonra Yaratılış Kitabında uzuvlara karşılık gelen her harfi İbrânî alfabesindeki harfler ile her uzuv için ayrı ayrı olacak şekilde çiftler halinde birleştireceksin. Buna "221 kapı" denir. Sonra alfabenin her harfini sesli bir harf ile birleştireceksin. Böylece ilk aşama yani Golem'in bedeni hazırlanmış olacak.
Sonra, ikinci aşamada Tetragrammaton'u yani Tanrıya atıfta bulunmak için kullanılan Yhvh (יהוה) harflerini İbrânî alfabesinin her harfi ile tek tek eşleştirecek, ortaya çıkan harf çiftlerini bütün sesli harfleri kullanarak yoğurduğun Golem'e okuyacaksın. Ayrı ayrı dizilimler kullanılmış olsa da Golem içinde "Yahveh" harflerini barındırdığı için hayat bulacak. [5]
Yehûda Leib (Loev) ben Betsal'el'in Golemi
En ünlü Golem hikayelerinden diğeri 16.yy'da yaşamış önemli bir Talmud bilgini ve Yahudi
mistik olan Haham Yehûda Leib ben Betsal'el diğer bilinen adlarıyla Maharel ya da Loev hakkındadır. O tarihlerde hahamın yaşadığı Prag şehri II. Rudolf tarafından yönetilen Kutsal Roma İmparatorluğu'nun bir
parçasıydı. Rudolf okumuş, kültürlü bir imparator olmasına rağmen Prag Yahudileri,
Yahudi karşıtı saldırılara maruz kalmışlardı.
Efsaneye göre haham Loev Yahudi bölgesini
korumak ister. Rüyasında "İsrail'in tüm düşmanlarını yok edecek bir Golem yarat" sözünü işitir. Haham gördüğü rüyayı ateş burcunda doğmuş olan dâmâdına ve su burcunda doğmuş olan öğrencisine anlatır. Kendisi hava burcunda doğduğundan eğer yardım ederlerse tüm elementlerin temsilcilerine sahip olacaklarını böylece bir Golem yaratabileceğini söyler.
Loev özel bir toprak hazırlar ve kabalistler gizli isimleri okuyarak etrafında döndükçe toprak beden yavaş yavaş canlanmaya, insânî nitelikler kazanmaya başlar. Böylece Golem yaratılmış olur. Kimi anlatılara göre alnına veya ağzına bir sözcük tutturulduktan sonra canlanırken kimi anlatılara göre boynuna geyik derisinden yapılmış ve mistik işaretlerle süslenmiş özel bir kolye takılır. Kolye yani tılsım aynı zamanda Golem'in görünmez olmasını sağlar. Yaşam vermek için yazılan sözcükler genellikle Adam yani Adem veya hakikat anlamına gelen Emet'tir.
Golem inanılmaz bir güce sahip
olduğu için hahamın evinde ve sinagogda fiziksel güç gerektiren işlerde yardımcı olur.
Hikayenin başka bir versiyonu ise Yahudilerden nefret eden
bir rahibin Prag'daki Hıristiyanları 1580 baharında, Paskalya sezonu yaklaşırken Yahudilere
karşı kışkırtmaya çalıştığını belirtir. Bunun sonucunda Haham Loev, Paskalya
mevsiminde halkını korusun diye bir Golem yaratır.
Golem'in Yahudileri korumayı başardığı hikayenin sonu pek de mutlu bitmez.
Golem güçlendikçe güçlenir, giderek zapt edilemez ve yıkıcı hale gelir. İyilik yapmayı bırakır, çıldırmaya başlar ve masum insanlara saldırır.
Sonunda Haham Loev, Tanrı'nın adını Golem'den çıkarır, böylece onu
cansız bir heykele dönüştürür. Kimi anlatılara göre ise Haham can verirken üzerine tutturduğu sözcüğün ilk harfini siler. Adam sözcüğü kan anlamına gelen "dam"a, Hemet sözcüğü ise "ölü" anlamına gelen "met"e dönüşür. Böylece Golem eskisi gibi cansız bir yığın haline gelir. [6]
Çatıya çıkan merdivenler kaldırılmış olduğundan hahamın Golem'i sinagogun tavan arasında sakladığına inananlar bile vardı. Fakat yüzlerce
yıl sonra sinagog tamamen keşfedildiğinde Golem'e dair herhangi bir iz
olmadığı görüldü.
Chelm'li Eliyâhu'nun Golemi
Polonyalı Yahudiler arasında benzer efsaneler yaygındı. Örneğin Talmud bilgini, kabalacı ve Ba'al Şem yani Tanrı'nın gizli kutsal isimlerinin bilgisine sahip olduğu söylenen Eliyâhu'nun (Polonya'nın Chelm şehrinden) hikayesi bunlardan biridir. Hikayeye göre Eliyâhu'nun yarattığı golem her gün biraz daha büyür. Başlangıçta çok küçük olan golem evdeki herkesten daha büyük hale gelir. Tehlikeyi sezen Eliyâhu golemin alnındaki yazıdan harf silince golem cansız bir yığına dönüşür. Aynı hikayenin başka bir varyantında cansız hale gelen golemin hahamın üzerine doğru yıkılarak onu da öldürdüğü anlatılır. [7]
Çoğu hikayede görünüşte erkek olarak tanımlanan Golemlerin Yahudi halkını
kurtarmaya yardımcı olmaları için yapıldıkları görülür. Fakat kadın Golemler
hakkında da birkaç önemli efsane vardır. Örneğin bir haham olan İşaya Horovitz'in
kendisiyle seks yapması için güzel ve sessiz bir dişi Golem yarattığı söylenir.
Fakat kadın Golemlerin yemek ve temizlik yapan hizmetçiler olarak
yaratılmasıyla ilgili hikayeler de oldukça yaygındır.
Başka bir hikayede İslam felsefesi içinde etkili olmuş bir Yahudi şair ve filozof olan İbn Cebirol'un da dişi bir golem yarattığı söylenir. Bu anlatının bir haham yorumuna göre İbn Cebirol bir kadın yaratınca yetkililere ihbar edilir. Evine gelenlere kadının mükemmel bir yaratık olmadığını göstererek onu asıl haline, inşa edildiği tahta parçalarına ve menteşelere dönüştürür. Yorumcu haham şöyle der: "Benzer gelenekler herkesin ağzında dolaşır. Özellikle Aşkenazi ülkesinde çoktur." [8]
Golemler sanatçılara ve
yazarlara bugüne kadar ilham vermeye devam etmişlerdir. En azından son iki
yüz yıldır bu yaratıklar resim, heykel, illüstrasyon ve daha yakın zamanda
video ve dijital sanat eserlerine bile girdiler.
