NEDENSELLİK İLKESİ, DETERMİNİZM VE KADER
NEDEN? Bu soru hem makro hemde mikro evrende temel sorudur ve bilimde bu sorunun üzerine kurulmuştu diyebiliriz. Nedensellik terimi her sonucun bir nedene ya da her nedenin bir sonuca bağlanarak açıklanabilir olacağı anlamına gelir. Müslümanlarla tartışmalarımızda Allah'ın varlığının bilimsel kanıtları diye bize sunulan şeylerin nedenlerini açıkladığımızda konu hep Allah'a kadar varıyor. Fakat her şeyde neden arayan Müslümanlar her ne hikmetse Allah'ın nedensiz olduğunu düşünüyorlar. Nedenselliği daha iyi kavraya bilmek için bunu Determinizm kavramı içerisinde ele almamız gerek.
Determinizim
Hem dini inançlarda hemde bilim felsefesinde dogma diyebileceğimiz düzeye gelmiş bazı şeyler var. Bilim felsefesinde genellikle bu dogmalar determinizm, naturalizm olarak isimlendirilir ve inançlı insanlar hep kendi dogmalarını görmek yerine bilimin determine olmuş yönlerini sorgulamaya çalışırlar. Aslında maddesel bir evrende yaşadığımızı düşünürsek naturalizme şaşmamak gerek ancak bu konuyu başka bir yazımda detaylı olarak ele alacağım.
Bilimin dogmaları aşılabilir bir şey fakat inancın dogmaları yanlışlansa dahi
bunlar terk edilmez ve inançlı insanlar kendi dogmaları uğruna bir insanı
gözlerini kırpmadan öldürebilirler. Peki nedir determinizm?
Determizim yahut diğer ismiyle belirlenircilik kabaca şu şekilde izah edilebilir. Evrenin işleyişi çeşitli bilimsel yasalarla belirlenmiş durumda ve bu yasalar asla değişemez. Yani mevcut yasalar olayların gerçekleşmesini zorunlu kılıyor. Determinizmde mevcut yasaları koyan birisi yok. Çünkü neden-sonuç ilişkisini sorgulamaya başladığımızda bu bizi sonsuz bir döngüye sokar. Sanılanın aksine determinizmde neden ve sonuç ilişkisi rastgele, başı boş bir şekilde ilerlemez. Bir sonucu oluşturan neden kendi içinde sonsuz denilebilecek kadar çok nedenlere sahiptir. Örneğin siz suyun ateşte kaynadığını biliyorsunuz. Suyun ateşte kaynaması her türlü gözlemle sabittir. Şimdi 10 ton suyla dolu olan bir tankın altına bir kibrit yakarak tutmamız ve o tanktaki suyun kaynamasını beklememiz saçmalık olur değil mi? Zira 10 tonluk suyu kaynatmak için ona denk olacak ateş gücüne ulaşmamız gerek. İşte determinizm de belli yasalardan doğan sonuçların mutlak olduğunu iddia etmesine rağmen süreci oluşturan şartların makul oranlarda olması gerektiği gerçeğini de göz ardı etmez.
İnançlı insanlar, özellikle de Müslümanlar determinizme karşı çıkarlar. Genel olarak dine en yakın felsefi düşüncelerden biri olan determinizmden inançlı kişilerin nefret etmelerinin en önemli sebebi zorunluluk ve irade kavramlarıdır. İnançlı insanlar evrendeki tüm şeylerin Allah'ın iradesi ile oluştuğunu iddia ediyorlar fakat determinizm evrende olan her şeyin oluşum sebebinin zorunluluk olduğunu iddia ediyor. Yani ortada iki hidrojen bir oksijen molekülü varsa onlar eninde sonunda birleşerek suyu oluşturmak zorunda. Determinizm kavramı sonuca bakarak o sonucu ortaya çıkaran nedene ZORUNLU NEDENLER(mutlak yasalar) diyor. Bunu derken de yasaların önceden her hangi bir bilinçli varlık tarafından belirlenmediğini iddia ediyor. Bu yasaların aslında oluşum sürecinde maddenin doğal karakteristiğini açıklayabilmemiz için verdiğimiz özel isimler olduğunu söylüyor..
Aslında Müslümanlar Kuranda anlatılan düzenin kendisinin dahi determinist olduğunun farkında değiller. Kurana baktığımızda her şeyin önceden planlanmış bir şekilde sebep-sonuç ilişkisi üzerinden yaratıldığını ve yaratılan şeylerin belli düzen (yasa, kader) üzerinden hareket ettiğini görüyoruz. Ve Kur'an bizlere bu yasaların determinizmde olduğu gibi mutlak ve değişmez olduğunu söylüyor.
Determizim yahut diğer ismiyle belirlenircilik kabaca şu şekilde izah edilebilir. Evrenin işleyişi çeşitli bilimsel yasalarla belirlenmiş durumda ve bu yasalar asla değişemez. Yani mevcut yasalar olayların gerçekleşmesini zorunlu kılıyor. Determinizmde mevcut yasaları koyan birisi yok. Çünkü neden-sonuç ilişkisini sorgulamaya başladığımızda bu bizi sonsuz bir döngüye sokar. Sanılanın aksine determinizmde neden ve sonuç ilişkisi rastgele, başı boş bir şekilde ilerlemez. Bir sonucu oluşturan neden kendi içinde sonsuz denilebilecek kadar çok nedenlere sahiptir. Örneğin siz suyun ateşte kaynadığını biliyorsunuz. Suyun ateşte kaynaması her türlü gözlemle sabittir. Şimdi 10 ton suyla dolu olan bir tankın altına bir kibrit yakarak tutmamız ve o tanktaki suyun kaynamasını beklememiz saçmalık olur değil mi? Zira 10 tonluk suyu kaynatmak için ona denk olacak ateş gücüne ulaşmamız gerek. İşte determinizm de belli yasalardan doğan sonuçların mutlak olduğunu iddia etmesine rağmen süreci oluşturan şartların makul oranlarda olması gerektiği gerçeğini de göz ardı etmez.
İnançlı insanlar, özellikle de Müslümanlar determinizme karşı çıkarlar. Genel olarak dine en yakın felsefi düşüncelerden biri olan determinizmden inançlı kişilerin nefret etmelerinin en önemli sebebi zorunluluk ve irade kavramlarıdır. İnançlı insanlar evrendeki tüm şeylerin Allah'ın iradesi ile oluştuğunu iddia ediyorlar fakat determinizm evrende olan her şeyin oluşum sebebinin zorunluluk olduğunu iddia ediyor. Yani ortada iki hidrojen bir oksijen molekülü varsa onlar eninde sonunda birleşerek suyu oluşturmak zorunda. Determinizm kavramı sonuca bakarak o sonucu ortaya çıkaran nedene ZORUNLU NEDENLER(mutlak yasalar) diyor. Bunu derken de yasaların önceden her hangi bir bilinçli varlık tarafından belirlenmediğini iddia ediyor. Bu yasaların aslında oluşum sürecinde maddenin doğal karakteristiğini açıklayabilmemiz için verdiğimiz özel isimler olduğunu söylüyor..
Aslında Müslümanlar Kuranda anlatılan düzenin kendisinin dahi determinist olduğunun farkında değiller. Kurana baktığımızda her şeyin önceden planlanmış bir şekilde sebep-sonuç ilişkisi üzerinden yaratıldığını ve yaratılan şeylerin belli düzen (yasa, kader) üzerinden hareket ettiğini görüyoruz. Ve Kur'an bizlere bu yasaların determinizmde olduğu gibi mutlak ve değişmez olduğunu söylüyor.
Hadîd Suresi, 22: Yeryüzünde vuku bulan veya başınıza gelen hiçbir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan önce bir kitapta yazılı olmasın. Kuşkusuz bu Allah’a göre kolaydır.
“...Bizim sünnetimizde değişiklik bulamazsın.” (17.İsra’: 77)
“...Sünnetullâh’ta asla değişme bulamazsın!” (48.Feth: 23)
“...Sünnetullâh için bir alternatif asla bulamazsın! Sünnetullâh’ta bir değişme asla bulamazsın!” (35.Fâtır: 43)
Not: Sünnetullah, Allah’ın yaratma kudretinin belli bir düzen ve yasa içinde olmasıdır. Bu de Allah’ın takdiri ve muradı ile gerçekleşir.
Fakat başta Said Nursi talebeleri (buna Osman Bulut da dahil) olmakla
birlikte birçok Müslüman nedenlerin aslında bir süreç olduğunu ve nedenin
asla kesin olarak bilinemeyeceğini, sadece inana bileceğimizi iddia
ediyorlar. Dolayısıyla biliminde aslında bir inanç olduğunu söylüyorlar.
Gazali gibi insanlar da bu hipotezi benimsemişler. Gazali sebep-sonuç
ilişkisinde Eşari doktirinini benimsemiş ve mevcut bütün realiteyi (ahlaki
ifadelerin anlamını bile) Tanrı kavramıyla bağdaştırmış ve neden sonuç
ilişkisinde tek nedenin Tanrı olduğunu, geri kalan her şeyin sonucu
oluşturan süreçler olduğunu iddia etmiştir. Eşariliğin kurucusu olan
Ebu'l-Hasen el-Eş'ârî'de aklın hiç bir zaman gerçeğe ulaşamayacağını,
kulların ancak kayıtsız şartsız inanmakla mutlu olabileceğini savunuyordu.
Fakat sebep-sonuç ilişkisinde mutlak ve tek nedenin Tanrı olması geri
kalanın yalnızca sonucu oluşturan süreç olması fikri kendi içinde tutarsız
kalıyor. Peki nasıl?
Öldürmek de, yaşatmak da senin işin;
Bu dünyayı gönlünce düzenleyen sensin.
Ben kötüyüm diyelim, kimde kabahat?
Beni böyle yaratan sen değil misin?
Irmaklarından şaraplar akacak diyorsun,
Cennet-i âlâ meyhane midir?
Her mü’minine iki huri vereceğim diyorsun
Cennet-i âlâ kerhane midir?
Bilim, sonucu ortaya çıkaran sürecin her birine farklı nedenler olarak
yaklaşıyor. Doğru olanda bu zaten. Bilimin bu yaklaşımı aslında Kur'an'a da
uyuyor diyebiliriz. Sonucu oluşturan şeylerin neden olarak kabul edilmesi o
sonucun sorumluluğunu da süreci yaşayan nesnelere yüklemiş oluyor. Bu
şekilde düşünürsek Kur'an'ın imtihan kavramı doğrulanmış olur zira bizler
hem süreç hemde neden olduğumuz için sonuçtan sorumlu tutulabiliriz.
Fakat dindeki sebep-sonuç ilişkisinde tek sebebin Allah olması bazı
sorunların ortaya çıkmasına neden oluyor. Örneğin düzeni (yasayı) koyan biri
(bir neden) varsa ve o biri (Allah) her şeyi önceden kader olarak yazmışsa o
zaman özgür irade yoktur demektir. Yani benim beynimi yaratan ve ona işleme
şeklini tayin eden Allah ise o zaman benim özgür iradem olamaz. Aslına
bakarsak bunu tasdik eden bazı bilimsel gözlemler dahi yapıldı. Örnek olarak
Benjamin Libet ve Stephen Hawking'in yaptığı deneyi gösterebiliriz.
Deneyi kabaca şöyle aktara biliriz. Bir insanın eline havayı fişekleri
patlatacak buton veriliyor ve bir kronometre tutuluyor. Kronometreyle
eşleştirilen Elektroensefalogram (EEG) cihazı yardımıyla deneye tabi tutulan
insanın butona basmaya karar verdiği ve bastığı anda beyninde oluşan
elektriksel beyin potansiyelleri dalgalanmalarını gözlemliyorlar ve
kronometrede bu süreçlerin başlama zamanlarını kayıt ediyorlar. Deneyin
sonunda karşılarına çıkan tablo şu şekilde oluyor.
İlk bakışta her hangi bir sorun gözükmüyor gibi. Sonuçta butona basma niyetinin edinmenin hazırlık potensiyelini öncelemesi gerekiyor. Ama Libert deneyde tuhaf bir şeyle karşılaştı ve niyetin eylemden sonra geldiğini gözlemledi. Yani deneye tabi tutulan insan butona basmadan önce artan elektriksel aktiviteler ile artık karar verenin onun bilinç altı olduğunu fakat butona basma anının yarım saniye sonra gerçekleştiğini görüyoruz. Buda tuşa basmaya bilincimizin değil bilinç altımızın karar verdiği anlamına geliyor. Yani siz kronometrede beşinci saniyede butona basıyorsanız bilinçaltınız o beşinci saniyeden önce artık bunu planlamış oluyor. Buna Bereitschaftspotential deniliyor. Tabi bunu ilk olarak 1964 yılında Hans Helmut Kornhuber ve Luder Deecke keşfetmişler. İkisi beraber 'Gasthaus zum Schwanen'e öğle yemeğine giderken pasif beyin araştırmalarından duydukları hayal kırıklığı üzerine tartışırken sonuç olarak istemli eylemlerle ilgili olarak insanda serebral potansiyeller aramaya ve araştırma için gönüllü almaya karar veriyorlar. Yaptıkları deney ve gözlemler sonucu bilinçli irade deneyimi ile BP (Bereitschaftspotensial) arasındaki ilişkiyi incelediler ve BP'nin deneğin bildirdiği bilinçli farkındalığından yaklaşık 0,35 saniye önce başladığını buldular.
Yani kısacası biz bir şeyi yapmaya karar vermeden önce o şeyin yapılacağı
artık bilinçaltımız tarafından kararlaştırılmış oluyor. Bu doğruysa
bizim özgür irademizin olmadığı anlamına geliyor. Bizlerin gelecek dediği
şey aslında önceden belirlenmiş ve bizler doğanın (yahut Tanrının) bize
çizdiği senaryoyu yaşıyor oluyoruz. Bu evren, yaşam bir simülasyondur
teorimini bir daha gündeme getiriyor fakat bu konuyu başka bir yazımda
detaylı bir şekilde inceleyeceğim.
Tabi bu deney ahlak kavramı bakımından ciddi sorunlara da neden oluyor. En
basitinden bizim ahlaksız hareketler dediğimiz şeylerin aslında istemsizce
bilinçaltı tarafından dayatılan şeyler olduğu ve dolayısıyla hem hukuk hemde
din yönünden herhangi bir sorumluluk ve cezai durum arz etmediği anlamına
geliyor. O zaman bir çocuk tecavüzcüsü yarın çıkıp “ ben sorumlu değilim ben
sadece bilinçaltım tarafından bana dayatılan bir şeyi yaptım” diyebilir.
İşte burada bizim yıllardır ısrarlı bir şekilde anlattığımız “ahlakın temeli
din olamaz” tezi kendini doğruluyor. Biz ahlakın zamana ve mekana bağlı
olarak toplumlar tarafından oluşturulduğunu söylüyoruz. Bunu söylememizin
nedeni de insanların kendi ahlaksızlıklarına hak kazandırmak
için metafizik bir kavram olan Tanrıyı sorumlu tutmalarını önlemektir.
Kur'an'a baktığımızda zaten özgür iradenin olmadığını açık bir şekilde görüyoruz:
Nisâ Suresi, 78: Nerede olursanız olun ölüm sizi yakalar; sarp ve sağlam kalelerde olsanız bile! Kendilerine bir iyilik dokunsa "Bu Allah’tan" derler, başlarına bir kötülük gelince de "Bu senden" derler. "Hepsi Allah’tandır" de. Ne oldu bu adamlara ki bir türlü sözü anlayamıyorlar!
Hadîd Suresi, 22. Ayet: Yeryüzünde vuku bulan ve sizin başınıza gelen herhangi bir musibet yoktur ki, biz onu yaratmadan önce, bir kitapta yazılmış olmasın. Şüphesiz bu, Allah'a göre kolaydır.
Yûnus Suresi, 100. Ayet: Allah’ın izni olmadıkça, hiçbir kimse iman edemez…
Tekvîr Suresi, 29. Ayet: Âlemlerin Rabbi olan Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz.
Şimdi burada Müslümanlar bir eleştiri yapıyor ve Kur'an'daki kadercilik kavramını şu şekilde anlatıyorlar. Allah geçmişi, şimdiyi ve geleceği bildiği için ve insanın ne yapacağını da önceden bildiği için yapacağı şeyleri önceden yazmıştır. Hiç bir şekilde insanların özgür iradesine müdahale etmez. Örneğin öğretmen talebenin yıl boyu nasıl çalıştığını, bilgi düzeyindeki birikimini bildiği halde onu imtihan ediyor. Bu imtihanda öğrencinin sonda aldığı notu hak ettiğini kendi gözleriyle görmesini sağlıyor ve dolayısıyla ona karşı haksızlık edildiğini düşünmüyor.
Şimdi ilk bakışta bu teori insana mantıklı geliyor. Fakat 2 önemli nokta var ki bunlar özgür iradeyi ve dolayısıyla imtihan kavramını şüphe altına sokuyor.
1- Kehf suresindeki Musa kıssası özgür iradeyi ve imtihan kavramlarını çürütüyor.
Kehf suresi 74,80 ayetler:
74. Yine yola koyuldular. Nihayet bir erkek çocukla karşılaştıklarında, adam (hemen) onu öldürdü. Mûsâ, "Bir cana karşılık olmaksızın suçsuz birini mi öldürdün? Andolsun çok kötü bir iş yaptın!" dedi.
80. "Çocuğa gelince, anası babası mü'min insanlardı. Onları azgınlığa ve küfre sürüklemesinden korktuk."
Ayetteki KORKTUK ifadesi her şeyi bilen Allah kavramına uymuyor. Üstelik imtihan için dünyaya getirilen o çocuğun günah işleme özgürlüğüne müdahale ediliyor.
2-Düzen ve mutlak yasalar üzerine kurulu olan evrende doğru bilgilere sahip olan her bir varlık gaybı bilen Tanrı olabilir. Örneğin Laplace Şeytanı.
Laplace Şeytanı
İslamda Allah'a atfedilen her şeyi bilen ve sınırsız güç sahibi gibi sıfatlar tanrı (yaratıcı) sıfatı taşıyan her hangi başka ait de olabilir. Örneğin Panteistler evrendeki her şeyin (buna enerjide dahil) birer Tanrı olduğunu düşünüyorlar. Allah evreni yarattı-Enerji evreni yarattı örneğinde hem Allah hemde enerji neden olarak kabul edilebilir. Siz enerjinin nedenini sorgulamaya başladığınızda doğal olarak Allah'ın nedenini de sorgulamanız gerekiyor. Yani sonucu oluşturan nedenler kendi başlarına birer Tanrıdırlar. Birini sorgulayıp diğerini sorgulamama gibi bir şansın yok. Bu süreçte sonucu oluşturan nedenlerin bilinçli olup olmaması çokta önem arz etmiyor. Örneğin elmanın yetişmesi sonucunu otaya çıkaran tohum, toprak, güneş, su bilinçsiz olsa dahi kendi başlarına birer nedendir. Ve onlar olmazsa elmada olamaz gerçeği onları Tanrı mertebesine çıkarıyor. Bunun aksini ispat etmesi için Tanrının yokluktan (hiç bir süreç gerekmeden) bir elma göndermesi gerekir.
Laplace Şeytanı teorisi de bu bağlamda Panteizmle ilişkilidir. Bu teoriyi Fransız fizikçi Marquis Pierre Simon de Laplace “Olasılık Hakkında Denemeler” kitabında anlatmıştır ve daha sonra bu Laplace Şeytanı olarak tanınmıştır. Tabi bu teorinin ortaya çıkmasının nedenlerinin başında 1700'lerde yaşamış ve istatistik biliminin kurucusu olan Abraham De Moivre'nin fikirleri geliyor. Kendisi determinizmden baya bir etkilenmiş olan Moivre bunun üzerine dayanan bir istatistik bilimi oluşturmuştur. Şans diye bir şeyin olmadığını, bunun sadece bir yanılsama olduğunu, şans eseri oluştu dediğimiz şeylerin aslında bildiğimiz fizik kuralları sayesinde olduğunu iddia etmiştir. Kelebek etkisi teorisi de bu bağlamda şans denilen şeyin olmadığını iddia eder.
Örneğin bir demir parayı havaya attığımızda yazı yahut tura gelme oranı
%50-%50'dir. Moivre paranın yazımı yoksa turamı geleceğini önceden bilmemizin
mümkün olduğunu söylüyor. Örneğin hava akımı, elin açısı, elin yüksekliği,
paraya uygulanan kuvvet, paranın alaşımı ve yerin şekli (paranın yere düştüğü
kabul edilirse) dünyanın dönüş hızı gibi fiziksel faktörleri hesaplarsak yazı
mı tura mı geleceğini kolayca hesaplayabiliriz. İlk bakışta bunu hesaplamamız
imkansız gibi görünse de bu hesaplanamayacağı anlamına gelmez.
Örneğin Moivre bu hesaplamalar sonucu kendisinin ne zaman öleceğini bulmuş ve
bulduğu tarihte şaşırtıcı bir şekilde doğru çıkmıştır. Hayatının son
dönemlerinde her gece uyuduğu zaman dilimini kayıt yapmış ve her gece bir
önceki geceden 15 dakika fazla uyuduğunu tespit etmiş. Bu süre 24 saate
ulaştığında öleceğini düşündüğünü ve o 24 saatin 27 Kasım 1754 tarihine
tamamlanacağını söylemiştir. Nitekim 27 Kasım 1754 tarihinde hayatını
kaybeder.
Bu, teorisini tam olarak kanıtlamasada aslında doğru ölçümler yapıldığı zaman
her şeyin tahmin edilebileceğini gösteriyor. De Moivre'in “Şansın Doktrinleri”
isimli 52 sayfalık eseri Laplace'in çalışmalarına temel oluşturmuştur.
Laplace'in önemi, olasılık teorisini matematikte kullanan ilk kişi olmasıdır.
Ayrıca çan eğrisi diye adlandırdığımız sistemi de işlevsel olarak kullanan ilk
kişidir. Laplace kendi teorisini şöyle tanımlıyor:
“Evrenin şimdiki halini geçmişin sonucu ve geleceğin nedeni olarak ele
alabiliriz. Bir an için evrenin tüm güçlerini ve bunu oluşturan tüm
varlıkların konumlarını anlayabilen bir canlı olduğunu düşünürsek, ve
bunun bu verileri inceleyebileceğini de düşünürsek, aynı anda evrendeki
en büyük varlıklardan en küçük atomlara kadar her şeyi hesaba katarak
bir hesap yaparsa hiçbir şey belirsiz değildir ve gelecek de aynı geçmiş
gibi onun gözlerinin önündedir.”
Teori özetle şunu anlatıyor: Her olay kendinden önceki bir olayın sonucu,
sonraki bir olayın sebebidir. Bu teorinin şeytanla bağdaştırılmasının
nedeniyse şudur: Şeytanın ışıktan bile hızlı olduğunu düşünürsek şeytan bir
an içinde tüm olasılıkları hesaplayabilir ve gelecekte olacak şeyler
geçmişte olan şeylerin sonucu olduğu için kolay bir şekilde geleceği kendi
istediği tarzda oluşturabilir.
Tabi bu teoriye karşı çıkan insanların başında inançlı insanlar geliyordu
fakat buna karşı olan bilim insanları da az değildi. Zira bu teori özgür
iradeyi ve kaotik evren teorisini yok sayıyordu. İnançlı insanların “tanrı
evreni yarattı ve biz aktörlere bu sınırlı senaryonun dışına çıkmadan oyunda
kalma iznini verdi.” teorisine karşı Laplace şu teoriyi ileri sürdü: “Eğer
böyle bir araç olsaydı bu aracın benim özgür irademin sonucu olarak
nitelendirdiğim gelecekteki hareketlerimi tahmin etmesini ve geleceğimi
şekillendirmesini ne durdururdu?” Bu soruya ilk cevap veren insanlardan biri
Werner Heisenberg'dir. 1926 yılında yayınladığı makalesinde “Belirsizlik
İlkesi” diye bir teoriyi ortaya çıkarır ve Laplace teorisini çürütür.
Heisenberg'in ulaştığı sonuç şuydu: Doğada hiçbir partikülün kesin olarak
konumu ya da hızı bilinemez. Çünkü bilim adamı bir partikülün yerini bulmak
için üzerine ışık tutuyor ve partikül ile ışık dalgası kesiştiği zaman
parçacığın konumunu belirleyebiliyordu. Ama bu sırada istenmedik bir sonuç
da ortaya çıkıyordu, ışık ve partikül kesişinceye kadar partikülün hızı
bilinemeyeceği için partikülün hızı belirsiz bir şekilde değiştirilmiş
oluyordu. Bu da partikülün hem hızının hem konumunun aynı anda
bilinemeyeceğini gösteriyordu, yani fiziksel dünyada her zaman bir
belirsizlik vardı.
Erwin Schrödinger Heisenberg'in teorisini şu felsefi soruyla açıklamaya
çalışıyor:
“Bir kediyi, radyoaktif bir atomla, bir şişe içinde siyanür gazı ve
enerji aldığı anda çalışmaya başlayan bir çekiçle aynı kutuya koyarsan ne
olur? Eğer radyoaktif madde hareketlenirse enerji üretecek çekiç
çalışacak, şişeyi kıracak ve şişenin içindeki siyanür gazından dolayı kedi
ölecektir. Ama eğer radyoaktif madde hareketlenmezse kedi yaşayacaktır.
Ama bilim adamı kutuyu açana kadar atom ne hareketli ne de hareketsizdir,
iki olasılığın da birleşimidir. O zaman kutu kapalıyken kediye ne
olur?”Schrödinger'in Kedisi olarak ta bilinen bu teoriye göre biz kutuyu açıncaya kadar kedi hem ölü hemde diridir. Fakat kutuyu açtıktan sonra kedi bu iki durumdan sadece birini yaşamak zorunda. Bu da partikülün, biz konumunu tespit edene kadar nasıl belirsiz yada aynı anda iki yerde olabileceğini açıklıyor. Bu durumda Laplace şeytanı çürütülmüş diyebiliriz.
Heisenberg gibi James Clerk Maxwell de mutlak yasalara inanmıyordu ve sürekli termodinamiğin ikinci yasası olan “Enerji çok yoğun olan yerden az yoğun olan yere kendiliğinden akmak eğilimindedir” kanununun mutlak değil göreceli olduğunu iddia etmiş hatta bu konuda bazı çalışmalar da yürütmüştür.
Dolayısıyla evrende düzenden ziyade kaosun (mutlak yasaların olmadığı bir ortam) olduğunu söyleyen bilim insanları bu kaos nedeniyle Laplace'in Şeytanının öngörülere sahip olamayacağını ve dolayısıyla geleceği tahmin edemeyeceğini ve şekillendiremeyeceğini savunuyorlardı.
Fakat Laplace'in tam olarak anlatmak istediği şey gerçekten bir Şeytan'ın var olması ya da var olma ihtimali değildi, bu sadece durumu basitçe anlatmak için kullandığı bir benzetmeydi. Aslında o andaki tüm bilgiye sahip olan ve bilgileri aynı anda işleme sokarak fizik kurallarıyla sistemin devamını sağlayan şeytan, başlı başına evrenin ta kendisidir. Nitekim bu evrenin işleyişine ters bir şey değil. Sonuçta evrende her şeyin varlığı kendinden önceki sonuca ve kendinden sonraki sebebe dayanıyor. Sonuçta her şey şans sayesinde değil, belirli olasılıklar dâhilinde gerçekleşmektedir. Bu olasılıklar çok düşük olsa dahi hep vardır. Sonuç olarak ünlü Kırmızı Asa video serisinin yaratıcısı Osman Bulut gibi Müslümanların da iddia ettiği gibi evrende mutlak düzen (mutlak ve değişmez yasalar) mevcutsa o zaman o düzeni yaratan Allah değil Laplace'in Şeytanı da olabilir. Zira kaosun aksine düzen olan evrende her şey değişmez ve belli yasalara göre hareket ettiği için Laplace Şeytanı teorisine göre geleceği tahmin etmek ve şekillendirmek çokta zor değil. Ve bu geleceği tahmin edip şekillendiren sadece Allah değil tanrı sıfatı taşıyan binlerce varlıktan herhangi biri olabilir. Fakat bu her şeyi bilen ve geleceği şekillendiren Tanrı kavramı özgür iradeyi yok ediyor, buda biz insanların yaptıkları hiç bir şeyden sorumlu tutulamayacağı anlamına geliyor.
Ünlü Türk filozof Alev Alatlı durumu şöyle özetliyor:
“İnsanlar, insan toplulukları gözlemlendikleri süreçlerde belirli nitelikler sergileyebilirler ancak bu nitelikleri kalıcı değildir. Zaman ve mekânın mutlaklığı Newtonsal bir illüzyondan ibaretti, bunu Einstein ve görecelik yıktı. Kuantum Teorisi, ölçümleme sonuçlarının kesinliğine ilişkin rüyalardan uyandırdı. Laplace'çıların geleceğin öngörülebilineceğine dair fantazilerini de kaos bilimi ortadan kaldırdı. Bu nedenledir ki, İkinci Aydınlanma Çağı'nın anlayışı “Dünyaya dair olup da, yüzde yüz doğru ya da yüzde yüz yanlış olduğu kanıtlanmış tek bir olgu yoktur.” doğrultusunda; ve buna insanların kendi ve başkaları hakkında verdikleri hükümler dâhil.”
Özetleyecek olursak ünlü bilim insanlarından olan Celal Şengörün de dediği gibi “Hiç kimse her şeyi bilemez” Çünkü kaotik bir evrende her zaman öngörülemez bir şeylerin olma olasılığı vardır. Düzenli bir evrende geleceği (gaybı) bir tek Allah bilmez ve bir tek kendisi düzenleyemez. Zira mevcut yasaları bilen ve analiz eden, yahut bilinçsizce yapılan her şey geleceği şekillendirebilir. Edward N. Lorenz'in dediği gibi: "Amazon Ormanları'nda bir kelebeğin kanat çırpması, ABD'de fırtına kopmasına neden olabilir."
Sonuç
Konumuzu 4 ana başlık altında özetle şöyle sıralayabiliriz.
1) Determinizm dinlerin iddia ettiği kader kavramının felsefi yansımasıdır ve kendi içinde bir sıra tutarsızlıklar mevcut. Örneğin ahlaki kavramlarda determinizm pek de iç açıcı sonuçlar vermiyor. Kuantum mekaniğinin ortaya çıkması determinist sanılan fizik yasalarının aslında indeterminist olduğunu ispatladı.
2) Kur'an'da anlatılan Allah'ın sonsuz kudret sahibi ve yasa koyucu sıfatları aslında bizlerin özgür iradeye sahip olmadığını ve başkası tarafından determine edildiğimizi gösteriyor. Buda kendi içinde imtihan için yaratılma teorisini çürütmüş oluyor. Hatta insanları işlediği günahlardan ve suçlardan sorumsuz hale getiriyor, zira her şey önceden belirlenmiş oluyor.
3) Düzenli ve değişmeyen yasalara sahip evreni anlatan Kur'an'ın yaratıcı diye bahsettiği Allah, Laplace'in Şeytanı da olabilir. Sonuçta gaybın sahibi Allah geleceği sonsuz kudret ve bilgi sıfatıyla düzenliyorsa Laplace'ın Şeytanı da Kur'an'ın da söylediği düzenli evrendeki mevcut olan mutlak yasaları kullanarak geleceği (ğaybı) tahmin edebilir hatta şekillendirebilir.
4) Kur'an'da fıtraf (Rum suresi 30. ayet) diye geçen aslında Determinist bir ahlak sistemi olan önceden belirlenen ahlak sistemi asla doğru olamaz. Bunu doğru sandığımız an hiç bir şeyden sorumlu olmuyoruz ve yaptığımız her şeyin sorumlusu Tanrı oluyor. Bu yüzden "orta yolu bul" prensibi üzerinden hareket ederek ahlaki konuda benimsediğim bir felsefi görüş vardır. Otodeterminizm. Otodeterminizm, determinizm ve indeterminizm isimli iki uç görüşün kesişme noktasıdır diyebiliriz. Bu görüşe göre insanlar belli sınırlar içinde kendi ahlaki düzenlerini kurabilirler. Bu sınırları tayin eden de Tanrı yahut bir başkası değildir. İnsanların kendisi, yaşadıkları zamanın ve coğrafyanın onların sunduğu yaşam standartlarıdır.
