JAİNİZM VE YARATILIŞÇILIK KARŞITLIĞI
Jainizm öğretisine göre evren ve bileşenleri olan ruh, madde, uzay, zaman ve
hareket ilkeleri her zaman var olmuştur. Jainizm bir yaratıcı tanrıya olan
inancı desteklemez. Tüm bileşenler ve eylemler evrensel doğa kanunlarına
tabidir. Maddeyi yoktan yaratmak mümkün değildir ve inanışlarına göre kütlenin
korunumu yasasına benzer şekilde evrendeki maddenin toplamı aynıdır. Jain
metinleri evrenin jiva yani yaşam gücü veya ruhlardan ve ajiva adı verilen
cansız nesnelerden oluştuğunu iddia eder. Her canlının ruhu eşsizdir,
yaratılmamıştır ve başlangıçsız bir zamanda var olmuştur.
Jain nedensellik teorisi neden ve sonucun doğada her zaman aynı olduğunu ve
dolayısıyla Tanrı gibi bilinçli ve maddi olmayan bir varlığın evren gibi maddi
bir varlık yaratamayacağını savunur. Dahası, Jainlerin ilahiyat kavramına göre
karmalarını yok eden ve arzulayan herhangi bir ruh kurtuluşa yani nirvanaya
ulaşır. Tüm tutku ve arzularını yok eden ruh, evrenin işleyişine müdahale etme
arzusu duymaz. Ahlaki ödüller ve ıstıraplar ilahi bir varlığın işi değil,
kozmostaki doğuştan gelen ahlaki düzenin bir sonucudur. Bu da bireyin,
karmaların işleyişi yoluyla kendi eylemlerinin meyvelerini topladığı kendi
kendini düzenleyen bir mekanizmadır.
Jain filozofları çağlar boyunca yaratıcı ve her şeye gücü yeten Tanrı
kavramını reddetmiş ve karşı çıkmışlardır. Bu durum Jainizm'in rakip din
felsefeleri tarafından Nastika Darsana yani ateist felsefe olarak
etiketlenmesine neden oldu. Yaratılışsızlık teması, her şeye gücü yeten Tanrı
ve ilahi lütufun yokluğu, kozmolojisi, karması, mokşa ve ahlaki davranış
kuralları dahil Jainizmin tüm felsefi boyutlarında güçlü bir şekilde
işlemektedir. Jainizm bir yaratıcı tanrı fikri olmaksızın dini ve erdemli bir
yaşamın mümkün olduğunu ileri sürer. [2]
JAİN EVREN ANLAYIŞI
Jain kutsal yazıları evrenin yaratıcısı olarak Tanrı'yı reddeder. Jainizm,
Göksel varlıklar / Devalar da dahil olmak üzere ayrıntılı bir kozmoloji
sunar. Bu Göksel varlıklar yaratıcı olarak görülmez, diğer tüm canlılar gibi
acıya, değişime maruz kalırlar ve sonunda ölmek zorundadırlar. Tanrısallık
kişinin ruhunu karmalardan kurtarması ve aydınlanması yani Nirvana'ya
ulaşması ile olur ve ancak böyle bir duruma ulaşmış olanlar Tanrılar /
Tirthankara olarak adlandırılabilirler. Bu nedenle Mahavira bir Tanrı yani
Tirthankara idi.
Jainlere göre bu loka yani evren, başlangıcı veya sonu olmayan, her zaman
farklı şekillerde var olmakta olan bir varlıktır. Jain metinleri evrenin
şeklini bacakları açık duran ve kolları beline yaslanmış bir
adam olarak tanımlar. Bu nedenle evrenin tepesi dardır, aşağı doğru
genişler, ortaya doğru daralır ve alt kısımda tekrar genişler. [3] [b]
ZAMAN ÇARKI
Jainizme göre zaman başlangıçsız ve ebedidir. Zamanın kozmik çarkı
durmaksızın döner. [4] Bu döngüsel yapı evreni sürdürmek için bir yaratıcı,
yok edici veya harici tanrıya olan ihtiyacı ortadan kaldırır.
Zaman çarkı iki yarım dönüşe bölünmüştür. Artan zaman döngüsü Utsarpiṇī ve
azalan zaman döngüsü Avasarpiṇī birbiri ardına sürekli olarak meydana gelir.
Utsarpiṇī, zaman aralıklarının ve yaşların artan bir ölçekte olduğu
ilerleyen bir refah ve mutluluk dönemidir, Avsarpiṇī ise artan bir
üzüntü ve ahlaksızlık dönemidir. [5]
GERÇEKLİK KAVRAMI
Evren Jainlerin altı dravya veya öz olarak sınıflandırdığı altı maddeden
oluşur:
1) Jīva yani Canlı maddeler
Jainler ruhların (Jīva) onu barındıran bedenden ayrı bir varoluşla bir
gerçeklik olarak var olduğuna inanır. Cetana (bilinç) ve upayoga (bilgi ve
algı) ile karakterizedir. [6] Ruh hem doğumu hem de ölümü deneyimlese de ne
yok edilir ne de yaratılır. Çürüme ve köken, her ikisi de sırasıyla ruhun
çeşitli biçimlerinin ortadan kaybolmasına ve bir diğerinin ortaya çıkmasına
atıfta bulunur. [7]
2) Ajīva - Canlı Olmayan Maddeler
3) Pudgala yani Madde
Jainizm'de madde, katı, sıvı, gaz, enerji, hassas karmik malzemeler ve ekstra
hassas maddeler veya nihai parçacıklardır. Paramānu veya nihai parçacıklar
maddenin temel yapı taşıdır. Paramānu ve pudgala'nın önemli niteliği kalıcılık
ve dayanıklılıktır. Biçimlerini birleştirir ve değiştirir ancak nitelikleri
aynı kalır. Jainizm'e göre madde yaratılamaz veya yok edilemez.
4) Orta hareket yani Dharma-tattva ve Orta dinlenme yani Adharma-tattva
Bunlar Dharmāstikāya ve Adharmāstikāya olarak da bilinirler. Hareket ve
dinlenmeyi betimleyen Jain düşüncesinden farklıdırlar. Tüm evreni
kaplamışlardır. Dharma-tattva ve Adharma-tattva kendi başına hareket veya
dinlenme değil, diğer bedenlerde hareket ve dinlenmeye aracılık eder.
Dharmāstikāya olmadan hareket imkansızdır ve adharmāstikāya olmadan evrende
dinlenmek imkansızdır.
5) Ākāśa yani Uzay
Uzay yaşayan ruhları, maddeyi, hareket ve dinlenme ilkelerini ve zamanı
barındıran bir maddedir. Sonsuzdur ve her yeri kaplayan sonsuz
uzay-noktasından yapılmıştır.
6) Kāla yani Zaman
Zaman Jainizm'e göre gerçek bir varlıktır ve tüm faaliyetler veya
değişiklikler yalnızca zamanında gerçekleştirilir. Zaman, alçalan ve
yükselen olmak üzere ikiye ayrılmış on iki telli bir tekerlek ve yarısı her
biri milyarlarca "okyanus yılı" (sagaropama) olarak tahmin edilen, engin
sürelere sahip altı aşamalı bir tekerlek gibidir. [8] Her inen aşamada
üzüntü artarken yükselen her aşamada mutluluk ve refah artar.
Evrenin bu yaratılmamış bileşenleri birbirleriyle etkileşime girerek evrene
dinamikler kazandırır. Bu bileşenler dış varlıkların müdahalesi olmadan
doğal yasalara göre davranırlar. Jainizm'e göre Darma ya da (Dharma) gerçek
din, "bir maddenin içsel doğası onun gerçek darmasıdır" olarak çevrilen
'vatthu sahāvo dhammo' dur. [C]
MADDE NEDEN VE SONUÇ İLİŞKİSİ
Jainizme göre maddenin neden-sonuç ilişkisi iki türdendir: Önemli veya maddi neden Upādanā kārana ve araçsal neden Nimitta kārana. Upādanā kārana
etkisiyle her zaman özdeştir. [9] Örneğin, kilden yalnızca bir toprak kap
üretebilirsiniz, dolayısıyla kil maddi nedendir ve kil kap onun
sonucudur. Sonuç nerede olursa olsun bir neden mevcuttur ve bunun tersi de
geçerlidir. Etki her zaman maddi nedende gizli biçimde mevcuttur. Kili çömleğe
dönüştürmek için çömlekçi, çark, çubuk ve çeşitli araçlar ve katalizörler
gereklidir. Maddi neden her zaman kil olarak kalır. Dolayısıyla neden ve sonuç
doğası gereği her zaman tamamen aynıdır. [G] Bir çömlekçi tencerenin maddi
nedeni olamaz. Öyle olsaydı çömlekçinin tencereyi kil olmadan da
hazırlayabilmesi gerekirdi. Ama durum öyle değil. Yani bir çömlek yalnızca
kilden, altın takılar sadece altından yapılabilir. Benzer şekilde bir ruhun
farklı varoluş tarzları ruhun kendisinin faaliyetlerinin bir sonucudur.
Herhangi bir çelişki veya istisna olamaz.
Böyle bir senaryoda Jainler bilinçli varlık (cetana) ile yaşayan bir ruhun
maddi nedeninin her zaman ruhun kendisi olduğunu ve cetana olmayan yani
bilinçsiz, ölü, hareketsiz maddenin sebebinin her zaman maddenin kendisi
olduğunu iddia eder. [10 ] Tanrı gerçekten yaratıcı ise o zaman bu imkansız
bir öngörüdür çünkü yaşam (cetana) ve maddenin (asetana) çelişkili iki
sonucundan da aynı neden sorumlu olacaktır. [11] Bu durum mantıksal olarak
maddi olmayan ve bilinçli bir varlık olan Tanrı'nın maddi maddelerden oluşan
bu evreni yaratmasını engeller.
RUH
Jainizm'e göre ruh kendi kaderinin efendisidir. Ruhun niteliklerinden biri
kendi kaderine tamamen sahip olmasıdır. [12] Yalnızca ruh eylemlerini seçer
ve sonuçlarını da yalnızca ruh alır. Hiçbir tanrı, peygamber veya melek
ruhun eylemlerine veya kaderine müdahale edemez. Dahası herhangi bir ilahi
lütuf olmaksızın kurtuluşa ulaşmak için gerekli çabayı gösteren de tek
başına ruhun kendisidir. [13] [14]
Jainler sık sık bu dünyada “yalnızız” derler. [H] Jainlerin Oniki Düşüncesi
(anupreksas) arasından biri kişinin ruhunun yalnızlığı, evrenin doğası ve
göçtür. Dolayısıyla yalnızca kendi eylemlerimizle ruhumuzu arındırarak
kendimize yardım edebiliriz. [15]
Jainizm bu yüzden arzu edilen kurtuluş hedefine ulaşmak için ruhun
çabalarına ve özgür iradesine güçlü bir vurgu yapar.
JAİN İLAHİYAT ANLAYIŞI
Jainizme göre tanrılar Tirthankara, Arihant veya sıradan Kevala ve Siddha
olarak kategorize edilebilir. Jainizm Devī ve Deva'ları geçmiş yaşamlarındaki
değerli eylemleri nedeniyle göklerde yaşayan göksel varlıklar olarak kabul
eder.
Arihantlar
Kevalinler olarak da bilinen Arihantlar, nirvanaları sırasında nihayetinde
somutlaşarak Siddhalar veya özgürleşmiş ruhlar haline gelen "Tanrılar" (yüce
ruhlar) 'dır. Bir Arihant, tüm tutkularını yok etmiş, tamamen serbest ve
herhangi bir arzusu olmayan ve dolayısıyla dört ghātiyā karmayı yani ruh
güçlerini, algısını, bilgisini ve enerjisini engelleyerek doğrudan etkileyen
ve yanılgıya neden olan dört yıkıcı karmayı yok eden ve her şeyi bilme
yetisine ulaşan (kevala Jñāna) bir ruhtur. Böyle bir ruhun hala bir bedeni ve
dört aghātiyā karması vardır. Bir Arhata ömrünün sonunda, kalan agh agtiyā
karmasını yok eder ve özgürleşmiş ruh (Siddha) olur.
Tīrthankaralar
Tīrthankaralar ("Jinalar" olarak da bilinir) Jain felsefesinin öğretmenleri ve
canlandırıcıları olan Arihantlardır. İnanışa göre her zaman döngüsünde 24
Tīrthankara vardır ve Mahāvīra şimdiki zaman döngüsünün 24. ve son
Tīrthankara'sıdır. Tīrthankaralar kelimenin tam anlamıyla yeniden doğuş ve göç
okyanusunu geçmenin yolunu gösteren ve dolayısıyla Jainler arasında saygı ve
ibadetin odağı haline gelen geçit yapımcılarıdır. Ancak Jain ve Hindu ibadet
tarzındaki yüzeysel benzerliklere rağmen Tīrthankaraları Hindu panteonunun
tanrılarına benzer tanrılar olarak görmek yanlış olur. [16] Arhatalar gibi
Tīrthankaralar da nihayetinde kurtuluşa ererek birer özgür ruh (Siddha)
olurlar. Kurtulmuş olan Tīrthankaralar evrenin geri kalanının ve her türlü
işlemin ötesindedir. Onlar herhangi bir yaratıcı faaliyette bulunan veya
dualara cevap verme kapasitesine veya yeteneğine sahip olan varlıklar
değillerdir.
Siddhalar
Nihayetinde tüm Arihant ve Tīrthankaralar birer özgür ruh yani Siddha olur.
Bir Siddha doğum ve ölümün süreklilik gösteren döngüsünden kalıcı olarak
kurtulmuş ruhtur. Gerçek benliğini idrak etmiş böyle bir ruh tüm Karmalardan
ve bedenlenmeden özgürdür. Biçimsizdirler ve sonsuz mutluluk, sonsuz algı,
sonsuz bilgi ve sonsuz enerji içinde evrenin tepesinde "Özgürleştirilmiş
Varlıkların Alemi'nde" (Siddhashila) yaşarlar. Bu tüm ruhların nihai
hedefidir.
Jainler bu tutkusuz tanrılara herhangi bir iyilik ya da ödül için değil,
karmalarını yok etmek ve tanrılığa ulaşmak amacıyla, tanrının niteliklerine
dua ederler. Bu durum en iyi şekilde şu Jain sözüyle (vandetadgunalabhdhaye)
anlaşılır: "bu tür tanrıların niteliklerine bu tür nitelikleri elde etmek
için dua ediyoruz". [F] [17]
GÖKSEL VARLIKLAR, YARI TANRI VE TANRIÇALAR
Jainizm, Tīrthankara'ya eşlik eden śāsanadevat ve śāsanadevī'lerin, bir
Tīrthankara'nın ilahi vaaz topluluğunu (Samavasarana) yaratan Tanrı ve
Tanrıçaların varlığını tanımlar.
Bu Tanrılar yanlarında kadın ve silah bulundurmak, bazılarını kayırıp,
bazılarını küçümsemek nedeniyle bağlılık ve tutku ile lekelenmiştir.
Jain inanışına göre kurtuluş isteyenler bu tür tanrılara tapınmamalıdır
”[18]
Bu tür tanrılara tapınma karma esaretine (mithyātva) yol açan yanlış inanç
olarak kabul edilir. Fakat bazı Jainlerin maddi kazanç elde etmek için bu tür
tanrılara taptığı da bilinmektedir.
