İlk dört halifeden en acımasız, en kaba ve en kurnaz olanı Ömer’dir. Muhammed en çok ondan korkar, çekinirdi. Muhammed’in kayınbabası ve küçük yaştaki Ümmü Gülsüm’le evlenmesinden dolayı Ali ile Fatma’nın da damadıdır. Kısacası; Muhammed’in hem kayınbabasıdır, hem de torunuyla evlendiği için damadı sayılır.
Gençliğinde babasının develerini güderdi. Boş kaldıkça da Mekke sokaklarını arşınlar, kabadayıca yaşar, başıboş dolaşırdı. İçkiye, kadına aşırı düşkündü. Başı kel olup, iri yarı görünüşü bile karşısındakini korkutmaya yeterliydi. Okuma yazma bildiğinden Muhammed’in yazıcılığını yapmış, işine gelen birçok ayetin Kuran’a geçmesinde büyük rolü olmuştur. Ticaret yaptığı, şiirle ilgilendiği, güzel konuştuğu söylenilse de büyük ölçüde yalandır. Ömer, Mekke’deyken asalak gezen, eğlenceye düşkün, çoğu zaman esrik kafalı birisi olup; halk içinde pek sevilmez ama kendisinden korkulurdu. Ayrıca eli kanlıydı. Muhammed, Ebubekir ve daha pek çok kimsenin öldürülmesinde Ömer’in eli ve işbirliği vardır. Ömer döneminde din yayma, fetih bahanesiyle yapılan baskın ve savaşlarda 400.000 kişi öldürülmüş, tutsak alınan ve satıların hesabı belli değildir. Üstelik birkaç kez de bireysel cinayetler işlemiştir.
Ömer’in Müslüman Oluşu
İslam’ın kendi kaynaklarına göre Ömer’in Müslüman oluş nedeni de düşündürücüdür. Hadis ve söylentilere göre; Ömer Muhammed’i öldürmek için yola çıkmıştır. Yolda karşılaştığı birisi Ömer’in kız kardeşi ve eniştesinin Müslüman olduklarını söyleyince, Ömer kız kardeşinin evine gider ve onların Kuran okuduklarını duyar. Ömer Kız kardeşini ve eniştesini tokatladıktan sonra kılıcını sıyırır. Bu arada okuduklarının ne olduğunu, bir kez daha okumalarını söyler. Ayetleri dinleyip etkilenen Ömer, hemen Müslüman olur. Bazı hadislerde Muhammed’in, Ömer için dua ettiğinden ve Ömer’in bu duayla Müslüman olduğundan söz ederler. Oysa Ömer’in dinlediği ayetler öyle çarpıcı ve hemen etkileyebilecek ayetler değil. Ayrıca Ömer bu ayetleri zaten biliyor. Muhammed, orada burada bu ayetleri ve benzerlerini söyleyip durduğundan; Ömer bu ayetleri daha önce duymuş ama inanmamıştır. Öyleyse Ömer’in birdenbire Müslüman olması nasıl açıklanabilir?
Bir başka anlatıma göre; Ömer bir akşam şarap arkadaşlarını bulamayınca Kâbe’ye şarap içmeye gitmiş. Muhammed’i namaz kılarken görüp gizlenmiş. Muhammed’in ağzından Hakka suresinin 41-46. Ayetlerini duyunca Müslüman olmuş.
Muhammed’in “ben peygamberim” demesi o bölgede yadırganacak bir durum değil. Orada ağzı laf yapan pek çok kişi peygamber olduğunu söyleyebildiğinde yadırganmıyor. Çünkü ortada birleştirici bir alt yapı yok, ama geleneksellik var. Ömer madalyonun bu yüzünü iyi bildiğinden Müslüman oluyor. Ömer, Müslümanlığa değil; Muhammed’in halk arasında kabul göreceğine ve yeni bir şeyler ortaya getirebileceğine inanmıştır. Ömer, Muhammed’in yanında yer alarak toplumsal bir sıfata kavuşarak, ortaya çıkabilecek olayları değerlendirip kendisine kazanç payı çıkarma peşindedir. Üstelik Muhammed kabul görmese bile, Ömer’in kaybedeceği bir şey yoktur. Muhammed’in “şeytan bile görse ondan kaçar” demek zorunda kaldığı Ömer, iki üç ayetten etkilenmeyle Müslüman oluverecek yapıda birisi değil. Zaten acıması ve duygusallığı olmayan Ömer’i birkaç ayet nasıl etkileyebilir?
Dillere destan olmuş adaletiyle övünülen Ömer, halifelik döneminde neler yapmış?
Ömer’in İlk İşi
Ömer halife olunca, ilk işi; Emevi soyundan olanlara aşırı ayrıcalıklar tanır, yetkiler verir, parasal kaynaklar aktarır. Çünkü Ömer, Ebu Sufyan’la gizli anlaşma yapmış ve birlikte Ebubekir’i öldürtmüşlerdir. Dahası Osman’ın annesi Emevi’dir. Osman Ömer’in halife olmasını sağlamıştır. Osman, Ömer ve Ebu Sufyan üçlüsü işbirliği içindedir. Muhammed’in eşlerinden, Ebu Sufyan’nın kızı Ümmü Habibe’ye devlet hazinesinden aylık bağlanıyor. Muhammed’in öteki eşleri de bu ayrıcalıktan yararlandırılıp aylık alıyorlar. Ebu Sufyan ve oğlu Muaviye’de bu ayrıcalıklardan fazlasıyla yararlandırılmışlardı.
Ömer Dönemindeki Fetihler ve Getirilen Yenilikler
İran, Suriye, Kıbrıs, Antakya, Kudüs, Mısır, Libya, Filistin, Irak, Azerbaycan ve daha birçok yerlere seferler düzenlenip fetihler yapıldı. Böylece Müslümanlar farklı kültürlerle karşılaşınca, kültürel etkileşimler ortaya çıktı. Bizans tehlike kaynağı olmaktan uzaklaştırıldı.
Bu arada Ömer, bazı yenilikler getirerek küçük bir kabile devletini yeni bir düzene soktu. Paralı askerlerden oluşan düzenli ordu kuruldu ve tehlikeli bölgeler olan Şam, Küfe, Basra, Bağdat gibi yerler askeri şehir yapıldı. Beytül mal yani devlet hazinesi yeniden düzenlenip, vergi ve haraç toplanması yeniden yapılandırıldı. Mali ve askeri danışma kurulları kuruldu. Ordunu beslenmesi ve savaşa hazırlanması için tımar (ikta) sistemi getirildi. Fetihle alınan yerler bölgelere göre ayrılarak buralara vali ve kadılar atandı. Hicri takvim kabul edildi.
Tarıma önem verilmesinin yanı sıra fetihlerden gelen ganimetlerle halkın çoğunluğu yoksulluktan kurtuldu. Fetih ganimetleriyle yoksulluktan kurtulanlar devlet işlerine asla karıştırılmadı. Bir elinde kılıç, bir elinde kamçı olan Ömer, halka karşı çok zalim davrandı. Devlet işlerine ve siyasete karışabilecek herkesi para ya da başka şeylerle susturdu. Yoksullara az buçuk nimetler vererek onları da kendisine bağlama becerisini gösterdi.
Ömer’in Öldürülmesi
Ömer, İran’ın Nihavend şehrinde Ebu Lülü diye bilinen Firuz tarafından Medine’de hançerlenerek öldürülmüştür.
Ömer, İran işgali sırasında yüz binden fazla insanı kılıçtan geçiriyor, kadın ve kızlar köle ya da cariye olarak Medine’ye götürülüyor, ileri gelen kişiler öldürülüyor. Ganimet derseniz bol; suvari askerlere altı bin, piyadelere iki bin dirhem dağıtılır, altın ve gümüş de fazladan ganimet. Soylu bir aileden gelen Ebu Lülü Firuz, bu işgal sırasında tutsak edilerek Mugire’nin kölesi yapılıyor. Her şeyini bir anda kaybeden Firuz, her işi yapabilen akıllı birisi. Demircilik, marangozluk, ressamlık yapıyor, bazı icatlar üstünde kafa yorabilecek kadar bilgiye sahip. Böyle birisi bir anda Müslümanların kölesi oluveriyor.
Mugire, Ömer’e yazdığı bir mektupta kölesi Firuz’u övdükten sonra; Firuz’un Medine’de kalması için izin ister. Mugire iyi niyetlidir, kölesinin kalabalık bir yerde işini sürdürmesini ve para kazanmasını istemektedir. Ömer izin verir, Firuz Medine’ye yerleşir, işe girer. Firuz kazansa da kazanmasa da her gün işverenine iki dirhem para vermek zorundadır. Bu para köle Firuz’a ağır gelir. Bu sıkıntı içindeyken Ömer’e giderek bu durumdan doğan sıkıntısını anlatıp yardım ister. Ömer bu isteği kabul etmez. Firuz uzun bir hançer yaparak, zehire batırır. Ömer camideyken, saldırır. Ömer’i zehirli hançerle üç yerinden yaralayarak kaçar. Kaçarken de peşine düşenleri ve önüne gelenleri öldürür. Köleliği ve Müslüman zulmünü içine sindiremeyen Firuz kendi canına da kıyar. Ömer de üç gün sonra ölür.
O günden sonra Firuz, Şiiler arasında kutsallaşır. Halk kahramanı olarak Firuz’e saygı duyulur, hakkında kitaplar yazılır, İran’ın Keyşan kentinde türbesi yapılır.
Şiiler ibadete başlamadan önce, başta Ömer olmak üzere ilk üç halife ve Muaviye’ye lanet okurlar. Şia namazı içinde bu lanetleri okumak farzdır. Ayrıca her yılın belli günlerinde Şia ibadethanelerinde Ömer’e lanet bayramı düzenlenmektedir.
213) a- Abdurrazzak, Musannaf, Megazi, Hadisti Ebu Lü’lü. No: 9775.
b- Taberi Tarihi, 4/1 16-136 ve 190 vd.
c- İbni Asakir, Tarih’ü Medinet-i Dımaşk, 44/409.
214) Tekvir, ilk 14 ayet.
215) Buhari ve Müslim, Fedail kısmı, Hz. Ömer konusunda. Lü’lüü ve’l Mercan, no: 1552.
227) İbni Abdi’l Ber, Istiab, Sait b. As kısmı, no: 987.
228) İstiab, no: 1394 Abdurrahman b. Ebubekir kısmında.
229) Mücadele suresi, 22. ayet.
230) Tefsirlerden: Kurtubi, Suyuti, Begavi, İbni Kesir ve daha birçoğu, Mücadele suresi 22. ayet açıklamasında. Ayrıca ibni Hacer, Telhis ve İsabe’de, İbni, Abdi-I Ber Istiab, Halcim, Beyhakı, Taberani, Naim gibi birçok muhaddis ve siyer yazarları da bunları işlemişlerdir.
b- Tefsirlerden: Suyuti, Mesela Dürrü-1 Mansur, Lübab’ü Nükul Nisa 65. ayet kısmında. Ayrıca ‘itkan’ adlı tefsir usulü kitabı 10. bölümde ve Tarih-ül Hulefa s. I24’te bunları işlemiştir… Kadı Beydavi, Hazin, Vahidi, Fahrettin Razi, İbni Kesir, Hamdi Yazır gibi müfessirler Nisa suresi 60. ayetin açıklama kısmında anlatmışlardır. Nesefi, Nisa 59’da almış bu bilgileri. Zamahşeri, Nisa 61-65. ayetlerde. Daha fazla kaynak için Kur’an’ın Kökeni adlı kitabımın s. 74’e bakılabilir.
233) a- Kenz’ül Umrral, Taharet, no: 27051.
b- Musannaf, Taharet kısmında 1/114. No: 416.
c- Beyhakı, Sünen 1/131 -590.
234) A. Razzak, Musmnaf, no: 415, Taharet, 1/114.
235) a- İmam Suyuti, (Dürrü’l Mensur), Vahidi, (Esbab-i Nüzul), Zamahşeri (Keşşaf), İbni’l Cevzi, (Zad’ül Mesir…), Şevkani (Feth’ül Kadir), Kadı Beydavi (Envar’ü Tenzil ve Esrar’ü tevil), İbni Kesir (Tefsir’ül Kur’an’il Azim), Kurtubi, (El-Cami’ü li Ahkam’il Kur’an) ve daha niceleri Hicr suresi, 24. ayet tefsirinde yazmışlardır. Ayrıca imam Ahmet Müsned’inde Abdullah b. Abbas hadislerinde almış. Tirmizi, Hakim, İbni Hiban ve daha birçoğu bunu almışlardır.
237) Ahmet b. Hanbel Müsned-i, c. 2/40-42 ve Beyhaki, Sünen, 7/322. Kenz’ül Ummal, no: 45889.
238) Sünen-i Ebu Davud, Hudut Zina cezaları kısmı, no: 4399 ve 4402. Ayrıca Suyuti, Dürrü’l Mensur tefsiri, Bakara 233 ve Ahkaf 15. ayetlerin açıklama kısımları. Bir de bu iki ayetle ilgili diğer tefsirler. M. Taberi, Zehair’ül Ukba, 146 vd.
239) Bakara suresinin 223.
240) a- Tefsirlerden: Cessas, İbni Kesir, Kurtubi, Ibni’l Arabijaberi, Suyuti, Er-Razi, Begavi ve daha niceleri ilgili ayet yorumunda Ömer’in yukarıdaki olayı üzerine bu ayetin indiğini belirtiyorlar.
b- İbni Hibban, 9/516-no:4202.Burada dipnotta başka birkaç kaynak da veriyor: Ebu Ya’li Mevsıli, imam Ahmet b.Hanbel, Abdullah b. Abbas hadisleri kısmında. Bir de Tirmizi, Taberi tefsiri ilgili ayette, Nesai, Vahidi, Begavi tefsiri ilgili ayet, suyuti…
c- Tirimizi, no: 2906 Bakara tefsiri, Tuhfet’ül Ahvazi Tirmizi şerhi burada Ebu Davud ve İbni Mace’nin de bunu aldıklarını yazıyor.
d- Ahmet b. Hanbel Müsned, 1/297 Abdullah b, Abbas hadisleri kısmında.
e- Beyhakı, Sünen’ül Kübra 7/321, hadis no: 14125. Burada dipnotta ayrıca kaynaklar veriyor,
f- Sünen-i Nesai, 5/314. ve 6/302.
g- Taberani, Mucem-i Kebir 12/10-no: 12317. Taberani’nin muhakkiki Hamdi Selefi burada açıklama kısmında bu hadisin İmam Ahmet, Tirmizi, Nesai, Ebu Ya’li ve Heysemi tarafından da alındığını yazıyor.
h- Mecme’ü Zevaid, 6/319.
j- İmam Nevevi, Mecmu’, 16/419.
k- Tehzib-i Kemal, 1/337. Tirmizi, 4/184…
241) Heytemi, Aımet bin Hacer Mekki (h.974.ö), ‘Sevaikü’l Muhrika’, s. 138 ve devamı.
242) Buhari, Tefsir, Nur 12. ayet kısmında.
243) Bağdadi, 15/536, no: 7249. Burada yaklaşık Ebu Hanife’ye 150 sayfalık yer verilmiş; çok şey var.
244) Bağdadi, 15/535.
245) Bağdadi, 15/551.
246) a- Ahmet Emin, Duha’ül islam, 2/156-195.
b- İbni Ebi Şeybe, Musannaf, no: 37310-14.
c- Bağdadi, 15/463-no: 7249.
247) a- İbni’l Cevzi (597.h), El-Muntazam, hicri 150. yılı olayları kısmı, Ebu Hanife bölümünde.
b- Bağdadi (463.h) Tarih’ü Medinet’i Selam’, 15/ 507 ve devamı, no: 7249, Numan b. sabit kısmı.
